Tự làm hại bản thân (Self-Harm) là hành vi trẻ cố tình gây tổn thương cho chính mình, thường xuất phát từ những đau khổ tâm lý sâu xa mà các em chưa biết cách bộc lộ. Hiểu rõ nguyên nhân và phương pháp can thiệp phù hợp sẽ giúp cha mẹ đồng hành cùng con vượt qua giai đoạn khó khăn này.

Tự làm hại bản thân ở trẻ - Hiện tượng đáng lo ngại

Tự làm hại bản thân (Self-Harm) là một trong những biểu hiện đáng lo ngại nhất về sức khỏe tâm thần ở trẻ vị thành niên hiện nay. Hành vi này thường liên quan đến chấn thương trong quá khứ, các tình trạng sức khỏe tâm thần chưa được phát hiện và điều trị kịp thời, hoặc những trải nghiệm khó khăn, đau thương trong cuộc sống mà trẻ chưa có đủ nguồn lực để đối phó.

Nhiều cha mẹ khi phát hiện con mình có hành vi tự làm hại bản thân thường rơi vào trạng thái hoang mang, sốc và tự hỏi "Tại sao con lại làm thế?" hoặc "Mình đã sai ở đâu?". Đây không đơn thuần là hành vi "thu hút sự chú ý" hay "nổi loạn tuổi dậy thì" như nhiều người vẫn nghĩ. Tự làm hại bản thân là tiếng kêu cứu thầm lặng từ những đau khổ tâm lý mà trẻ đang gặp phải, những cảm xúc quá tải mà các em không biết cách xử lý hoặc không dám chia sẻ với ai.

Tại sao trẻ tự làm hại bản thân?

Việc hiểu được động cơ đằng sau hành vi tự làm hại bản thân là bước đầu tiên quan trọng để cha mẹ có thể hỗ trợ con mình một cách hiệu quả. Trẻ tự làm hại bản thân vì nhiều lý do tâm lý và cảm xúc phức tạp, đan xen lẫn nhau. Dưới đây là một số động cơ phổ biến mà các chuyên gia tâm lý đã xác định:

Đối phó với đau khổ tâm lý

Tự làm hại bản thân có thể là cách trẻ tìm kiếm để kiểm soát những cảm xúc quá mức, quá tải như lo lắng, trầm cảm, căng thẳng kéo dài hoặc tức giận dữ dội mà các em không biết cách giải tỏa. Khi nỗi đau tinh thần trở nên quá lớn và không thể chịu đựng được, đau đớn thể xác tạm thời có thể giúp trẻ "chuyển hướng" sự tập trung khỏi nỗi đau cảm xúc khó chịu hơn nhiều. Đây là cơ chế đối phó không lành mạnh nhưng mang lại "sự nhẹ nhõm" tức thời cho trẻ.

Tìm kiếm cảm giác kiểm soát

Một số cá nhân, đặc biệt là trẻ vị thành niên đang trải qua nhiều thay đổi trong cuộc sống, sử dụng phương pháp tự làm hại bản thân như một phương tiện để lấy lại cảm giác kiểm soát cảm xúc hoặc hoàn cảnh của họ. Khi mọi thứ xung quanh trở nên quá hỗn loạn - có thể là áp lực học tập, xung đột gia đình, bạo lực học đường, hay các mối quan hệ không lành mạnh - trẻ cảm thấy bất lực và mất phương hướng. Hành vi tự hại, trong nhận thức của các em, là điều duy nhất mà các em có thể "kiểm soát" được.

Trừng phạt bản thân

Cảm giác tội lỗi sâu sắc, xấu hổ về bản thân hoặc lòng tự trọng cực kỳ thấp có thể khiến trẻ tự làm hại bản thân như một hình thức tự trừng phạt. Các em có thể tin rằng mình "đáng bị đau đớn" vì những "lỗi lầm" mà các em nghĩ mình đã gây ra, hoặc vì các em cảm thấy mình "không đủ tốt", "vô dụng" hay "không xứng đáng được yêu thương". Những suy nghĩ tiêu cực này có thể bắt nguồn từ những lời chỉ trích, so sánh, hoặc kỳ vọng quá cao từ gia đình và xã hội.

Bộc lộ cảm xúc khi thiếu ngôn từ

Khi trẻ gặp khó khăn trong việc diễn đạt, chia sẻ cảm xúc của mình bằng lời nói - có thể do thiếu kỹ năng giao tiếp, sợ bị phán xét, hoặc không có ai lắng nghe - tự làm hại bản thân có thể trở thành lối thoát để bộc lộ nỗi đau mà các em không biết cách nói ra. Những vết thương trên cơ thể trở thành "ngôn ngữ thầm lặng" thể hiện sự đau khổ bên trong mà lời nói không thể diễn tả được.

Thoát khỏi tê liệt cảm xúc

Một số trẻ tự làm hại bản thân để cảm thấy điều gì đó, để "biết rằng mình vẫn còn sống" khi họ bị tê liệt cảm xúc hoặc cảm thấy tách biệt khỏi thực tại. Những trải nghiệm chấn thương tâm lý có thể khiến trẻ "tắt" cảm xúc như một cơ chế tự vệ, nhưng điều này lại tạo ra cảm giác trống rỗng, xa lạ khó chịu. Đau đớn thể xác trong trường hợp này giúp trẻ "cảm nhận được gì đó", dù đó là đau đớn.

Lời kêu cứu thầm lặng

Trong một số trường hợp, tự làm hại bản thân là cách trẻ báo hiệu sự đau khổ và tìm kiếm sự hỗ trợ từ người khác, đặc biệt là từ cha mẹ và những người thân yêu. Tuy nhiên, đây thường là lời kêu cứu gián tiếp, thầm lặng vì trẻ có thể không dám hoặc không biết cách nói ra trực tiếp rằng các em đang cần giúp đỡ. Các em sợ bị phán xét, không được tin tưởng, hoặc lo lắng rằng nỗi đau của mình "không đủ nghiêm trọng" để được quan tâm.

Các phương pháp điều trị và hỗ trợ

Liệu pháp tâm lý đã được chứng minh là một phương pháp tiếp cận hiệu quả đối với những cá nhân có hành vi tự làm hại bản thân. Mục tiêu của các liệu pháp này là giúp trẻ hiểu và quản lý cảm xúc của mình theo những cách lành mạnh, an toàn và bền vững hơn. Một số phương pháp điều trị phổ biến và có bằng chứng khoa học bao gồm:

Liệu pháp hành vi nhận thức (Cognitive Behavioral Therapy - CBT)

Đây là phương pháp tập trung vào việc xác định và thay đổi các kiểu suy nghĩ tiêu cực, méo mó góp phần gây ra và duy trì hành vi tự làm hại bản thân. Thông qua CBT, trẻ học cách nhận ra những suy nghĩ tự động tiêu cực, thách thức chúng bằng bằng chứng thực tế, và thay thế chúng bằng những suy nghĩ cân bằng, hợp lý hơn. CBT cũng dạy trẻ các kỹ năng đối phó thực tế để xử lý stress và cảm xúc khó khăn mà không cần dùng đến hành vi tự hại.

Liệu pháp hành vi biện chứng (Dialectical Behavior Therapy - DBT)

DBT là phương pháp kết hợp các kỹ thuật nhận thức-hành vi với các bài tập chánh niệm (mindfulness) để giúp điều chỉnh cảm xúc và phát triển các chiến lược đối phó hiệu quả. Liệu pháp này đặc biệt hữu ích cho những trẻ có cảm xúc mãnh liệt, khó kiểm soát và có xu hướng hành động bốc đồng. DBT dạy bốn nhóm kỹ năng cốt lõi: chánh niệm, chịu đựng khó khăn, điều chỉnh cảm xúc và hiệu quả trong các mối quan hệ.

Liệu pháp dựa trên sự điều chỉnh tinh thần (Mentalization-Based Therapy - MBT)

MBT giúp cá nhân hiểu được trạng thái tinh thần của chính mình và của người khác - tức là hiểu được suy nghĩ, cảm xúc, mong muốn đằng sau hành vi. Điều này giúp cải thiện đáng kể khả năng điều chỉnh cảm xúc và chất lượng các mối quan hệ. Khi trẻ hiểu rõ hơn về cảm xúc của mình và tại sao mình có những cảm xúc đó, các em sẽ có nhiều lựa chọn hơn trong cách phản ứng, thay vì tự động rơi vào hành vi tự hại.

Liệu pháp tâm lý động lực (Psychodynamic Therapy)

Phương pháp này khám phá những động cơ vô thức, những mâu thuẫn nội tâm và những trải nghiệm thời thơ ấu có thể góp phần vào hành vi tự gây hại hiện tại. Bằng cách hiểu rõ hơn về nguồn gốc sâu xa của vấn đề, trẻ có thể giải quyết những tổn thương cảm xúc chưa được chữa lành và phát triển những cách thức lành mạnh hơn để đáp ứng nhu cầu tâm lý của mình.

Liệu pháp gia đình (Family Therapy)

Liệu pháp này thu hút các thành viên trong gia đình tham gia tích cực vào quá trình chữa lành nhằm cải thiện giao tiếp, tăng cường sự hiểu biết lẫn nhau và xây dựng môi trường gia đình hỗ trợ, an toàn cho trẻ. Cha mẹ và các thành viên khác trong gia đình học cách lắng nghe không phán xét, bày tỏ cảm xúc một cách xây dựng, và cùng nhau tạo ra những thay đổi tích cực trong cách thức gia đình hoạt động.

Các liệu pháp này nhằm giải quyết tình trạng đau khổ cảm xúc tiềm ẩn và cung cấp cho trẻ các cơ chế đối phó lành mạnh hơn. Nếu bạn hoặc người thân đang gặp khó khăn với vấn đề này, việc tìm kiếm sự trợ giúp chuyên nghiệp có thể là bước quan trọng hướng tới quá trình phục hồi.

PHÒNG KHÁM CHUYÊN KHOA TƯ VẤN VÀ CHĂM SÓC SỨC KHỎE TÂM THẦN MERAK

Địa chỉ: Biệt thự B3, Coco Village, 14 Thụy Khuê, Tây Hồ, Hà Nội

Hotline: 096 171 5858

Website: https://merak.vn/