Thay đổi tư duy về thành công để người trẻ không còn kiệt sức vì áp lực học tập

Người trẻ ngày nay đang lao mình vào cuộc đua điểm số và bị bào mòn sức khỏe tâm lý. Nguyên nhân một phần lớn đến từ việc ta đang đặt gánh nặng quá lớn lên chữ "tài năng"

Trẻ em stress nặng vì chạy đua học tập 

Nhìn vào thời khóa biểu của một học sinh trung học ngày nay, nhiều người lớn cũng phải run sợ. 

Sau 8 tiếng học tập trên trường, mỗi em lại phải lao đến hằng hà sa số những lớp học thêm. Về đến nhà sau ngày dài mỏi mệt, nhiều em chỉ kịp vội vàng tắm giặt để rồi lại giành thêm một tiếng trước khi ngủ đắm chìm trong bài tập về nhà. Ngay cả vào cuối tuần, chút thời gian riêng còn lại của em đôi khi cũng phải nhường chỗ cho các lớp năng khiếu nhạc họa hay những hoạt động ngoại khóa mà em chẳng mấy mặn mà.

Hệ quả của điều này là giấc ngủ và sức khỏe tinh thần suy giảm trầm trọng.

Một khảo sát khác do chính nhóm học sinh cấp 3 tại TP HCM đầu năm 2018, cho thấy thực trạng thiếu ngủ của học sinh THPT ở mức đáng báo động. Trong 7.300 học sinh được khảo sát, hơn một nửa cho biết ngủ khá muộn, thường sau 23h và 20% sau 0h; hôm sau thức dậy lúc 5h30-6h để kịp đến trường. Do đó, hơn 80% học sinh thường ngủ dưới 7 tiếng mỗi ngày, hơn 10% ngủ dưới 5 tiếng.  

Vì sao thế hệ trẻ, những người thường được miêu tả là “ăn no ngủ kĩ”, lại phải ở trong một tình trạng kiệt quệ tinh thần sức khỏe như vậy? 

Nguyên nhân trực tiếp thì có thể kể đến áp lực học tập. Nhưng sâu xa hơn, điều đang bào mòn tâm lý người trẻ chính là tư tưởng “nhân tài trị” (meritocracy) đang ngày càng phổ biến trong xã hội ngày nay.

Chế độ nhân tài trị và hứa hẹn “bình đẳng”

“Nhân tài là nguyên khí quốc gia”; “Nhân tài được trọng dụng”; “Người có tài ắt sẽ thành công”; “Người cố gắng sẽ được phần thưởng xứng đáng” - đây là những câu nói quen thuộc, phản ánh một tư tưởng chung của nhiều người, gia đình, tổ chức, đó là tư tưởng “nhân tài trị”.

“Chế độ nhân tài”, theo nhà xã hội học Michael Young, là mô hình xã hội nơi người ta tin rằng của cải vật chất và nguồn lực nên được thuộc về những người có tài năng xuất sắc, bất chấp xuất thân của họ. 

Tại Việt Nam và các nước đồng văn, tư tưởng này cũng đã manh nha từ sớm trong chế độ khoa cử xưa. Theo đó, các sĩ tử dù có gia cảnh nghèo khó ra sao, chỉ cần gắng thi đỗ trạng nguyên thì con đường công danh sẽ rộng mở. Ngày nay, ai cũng được trao cơ hội bình đẳng để cạnh tranh, và điểm số cao sẽ phản ánh thực lực, triển vọng thành công của mỗi người trong xã hội. Số phận của mỗi người dựa trên năng lực của họ và do chính họ định đoạt.

Ít nhất, đó là những gì tư tưởng “nhân tài trị” rao giảng. Và bề ngoài, tư tưởng này có vẻ rất cấp tiến.

Áp lực tâm lý ẩn mình trong những cuộc đua thành tích

Tuy nhiên, theo triết gia Michael Sandel ghi nhận trong cuốn sách “Tính chuyên chế của nhân tài”, lý tưởng nhân tài trị trong thực tế lại gây nên hệ quả tâm lý tiêu cực với người trẻ ngày nay. Như ông khẳng định:

“Với những người thành công, nó tạo ra sự huênh hoang; 

với những người thất thế, nó gây nên sự nhục nhã và căm hờn” 

Trong xã hội nhân tài trị, những người được coi là “nhân tài” sẽ luôn nghĩ mình là người giỏi tự thân, còn người nghèo kém là kẻ lười biếng. Họ quên đi rằng những thành quả mà ta đạt được (như bằng cấp, giải thưởng, vị trí...) nhìn bề ngoài thì tưởng là do tự thân nhưng đằng sau luôn là cả 1 hệ thống hỗ trợ : bạn sinh ra ở đâu? bố mẹ là ai? nhà ở khu nào?... đều góp phần đẩy bạn gần hay xa hơn với mục tiêu. 

Ở chiều ngược lại, quan điểm rằng “số phận mỗi người do chính họ định đoạt” không chỉ khiến các “nhân tài” trở nên huênh hoang, mà còn đẩy những người thua cuộc đến chỗ dằn vặt đau khổ. Không những bị nhóm “nhân tài” khinh miệt, những người này cũng tự cảm thấy nhục nhã vì tin rằng thất bại của họ là “xứng đáng”. 

Trong giáo dục, nỗi sợ bị bỏ lại phía sau đã đẩy ngay cả những học sinh xuất chúng và có điều kiện, vào một cuộc đua không ngừng nghỉ vào trường chuyên, lớp chọn, ngay từ khi còn nhỏ. 

Tại Mỹ, từ 1981 đến 1997, thời gian rảnh của trẻ em từ 6 - 8 tuổi bị giảm đi 25%. Cùng với đó là sự lên ngôi của văn hóa “nuôi con trực thăng” - trong đó cha mẹ trở thành những giám sát ngày càng sát sao mọi hoạt động của con, đặc biệt là học tập.

Hậu quả quả, như nhà tâm lý học Madeline Levine ghi nhận lại trong cuốn sách Cái giá của đặc quyền, là một “đại dịch sức khỏe tâm lý xảy đến với những người trẻ có điều kiện” diễn ra ngày càng phổ biến. Một kết quả nghiên cứu được Levine cho thấy chính những người trẻ nhà giàu, đang tiến đến học tại các đại học danh giá lại là nhóm chịu nguy cơ căng thẳng cảm xúc cao hơn các nhóm đồng trang khác. Tỉ lệ lạm dụng rượu và chất cấm của sinh viên đại học năm nhất cũng cao gấp đôi các thế hệ trước. Đây cũng là giai đoạn đầu tiên trong 

Nguyên nhân của tình trạng này được đến từ việc: “Với học sinh và phụ huynh, khó mà tránh né được thông điệp phổ biến trưng ra trước mặt họ từ tuổi ấu thơ đến khi lớn: chỉ có một con đường đến hạnh phúc - có tiền - mà để có tiền thì phải vào đại học danh giá.” 

Tư tưởng nhân tài trị làm tổn thương ngay cả những “tài năng” được nó hết lời ca tụng, Michael Sandel. 

Để học tập không còn là những cơn căng thẳng liên miên

Đứng trước vấn nạn do lý tưởng nhân tài trị gây ra, các triết gia như Michael Sandel đã đưa ra những giải pháp trên quy mô xã hội như thay đổi cách thức tuyển sinh, khắc phục bất bình đẳng xã hội hay sửa đổi diễn ngôn chính trị sang hướng giảm bớt áp lực lên cá nhân hơn.

Vậy ở mức độ cá nhân và gia đình, chúng ta có thể làm gì để tránh được những hậu quả này cho con trẻ?

• Trước tiên, trong mỗi gia đình cần loại bỏ dần quan niệm đánh giá, xếp loại con người dựa vào địa vị và tài năng. Những thước đo cứng dù là điểm số, tiền tài, quyền lực,...vừa không phản ánh được sự phong phú của nhân loại, vừa cấy vào tâm trí các thiếu niên tư tưởng so kè của chủ nghĩa nhân tài trị, ảnh hưởng đến nhãn quan xã hội của họ sau này. Hãy giúp con nhìn ra điểm tốt đẹp ở bản thân cũng như người khác trên tinh thần trân trọng thay vì so sánh. 
• Thứ hai, giúp con ý thức được về thành công của mỗi cá nhân một cách thực tế và toàn diện hơn. Ngày nay, đặc biệt từ sau Đổi mới, các luồng tư tưởng hơi hướng tư bản chủ nghĩa trong xã hội đều tập trung miêu tả những cá nhân thành công/thất bại của mỗi người như “tự tay họ gây nên”.
  Một mặt, những câu chuyện có vẻ hấp dẫn vì nó tạo mỗi người ảo tưởng rằng chỉ với nỗ lực cá nhân, ai cũng có thể thăng tiến. Điều này có thể đúng hoặc sai ở các cấp độ khác nhau. Tuy nhiên, như đã trình bày ở trên, khi được ấn định như một chân lí đạo đức, tư tưởng này gây nên những thái độ tiêu cực cho học sinh và triệt tiêu lòng thấu cảm cũng như ý thức về bất công xã hội của mỗi người.
  Để thoát được bẫy tư duy này cho con cái và bản thân, mỗi bậc phụ huynh cần tránh “điển tích hóa” những tấm gương thành công và có thái độ trung tính, bình tĩnh hơn khi nhìn nhận về hoàn cảnh mỗi người. Điều này đòi hỏi họ phải mở rộng nhãn quan xã hội của mình và sẵn sàng thừa nhận yếu tố may mắn trong thành công của mỗi người, kể cả bản thân. 
• Thứ ba, cần có một cái nhìn rộng mở hơn về khái niệm “tài năng”. Một điểm yếu chưa được kế đến của chủ nghĩa nhân tài trị là chính những thước đo của chúng quá hạn hẹp. Tài năng được đo đạc dựa trên thuần túy thành tích học tập, thành tích ngoại khóa. Điều này vô hình chung khiến ta không phát hiện được những tài năng ẩn giấu khác của mọi người cũng như con trẻ. Khắc phục tình trạng này, cha mẹ có thể dành nhiều thời gian để thấu hiểu đam mê và tài năng của con hơn, thay vì chăm chăm cho con đi học thêm cải thiện điểm các môn. Điều này cũng đồng nghĩa với việc giảm bớt thời gian dành cho các lớp học thêm quá mức. Hãy đối xử với trẻ như một người lớn đi làm: 48 tiếng lao động một tuần là quá đủ.

Nguồn: 

[1] Học sinh "kêu cứu" vì thiếu ngủ trầm trọng, Vietnamnet, 04 tháng 01 năm 2018  

[2] [3] Michael Sandel, The Tyranny of Merits, 

[4] Nancy Gibbs, “The Growing Backlash Against Overparenting”, Time, 10 tháng 11 năm 2009

[5] Doepke and Zilibotti, Love, Money & Parenting , pp. 51, 54–58, 67–104.

[6] Madeline Levine, The Price of Privilege: How Parental Pressure and Material Advantage Are Creating a Generation of Disconnected and Unhappy Kids (New York: HarperCollins, 2006), pp. 5–7.